"เห็ด" เป็นแหล่งอาหารที่มีประโยชน์ต่อสุขภาพ และมีคุณค่าทางโภชนาการสูง เสนอเป็น Soft Power ด้านวัฒนธรรมการกินของคนภาคอีสาน การเพาะ “เห็ดเศรษฐกิจ” แนวโน้มมีความต้องการบริโภคมากขึ้น
มูลค่าเห็ดเศราฐกิจ
เมื่อปี 2563 ตลาดผลผลิตเห็ดในประเทศไทยมีมูลค่าทางเศรษฐกิจ 9,000 ล้านบาท เพิ่มขึ้น 300% (สวทช.,2564) นอกจากนั้น “เห็ดป่า” ที่เกิดตามธรรมชาติ ยังเป็นความมั่นคงทางอาหารให้กับชาวบ้านโดยเฉพาะคนฐานราก เห็ดเป็นแหล่งอาหารที่มีประโยชน์ต่อสุขภาพ และมีคุณค่าทางโภชนาการสูง
[รู้หรือไม่] ในปี 2560 ประเทศจีน มีผลผลิตเห็ดมากที่สุดในโลก มูลค่าการตลาดสูงถึง 325,217 ล้านบาท
ความมหัศจรรย์ของเชื้อเห็ด
การศึกษาข้อมูลขั้นตอนผลิตเห็ดให้เข้าใจ สามารถวิเคราะห์ข้อมูลต้นทุน รายได้ รู้ส่วนแบ่งกำไรที่ควรได้ อย่าเพิ่งตัดสินใจตามกระแส เนื่องจากการลงทุนมีความเสี่ยงสูง บนวิถี "เส้นทางนางฟ้า" ซึ่งกิจการในห่วงโซ่อุปทานเห็ดมี 3 กลุ่ม ได้แก่ ผู้ผลิตหัวเชื้อเห็ด ผู้ผลิตก้อนเห็ด และผู้เปิดดอกจำหน่าย
งานวิจัยโมเดลแก้จนเกษตรมูลค่าสูง ได้รวบรวมข้อมูลการเพาะเห็ดเศรษฐกิจ (ในถุงพลาสติก) ตระกูลเห็ดนางรม นางฟ้า เพื่อเป็นสารตั้งต้นในการประกอบตัดสินใจ วางแผนลงทุนให้เหมาะสมและรับความเสี่ยง การเพาะเห็ดตั้งแต่ต้น จนกระทั่งเกิดดอก มีระยะเวลาผลิตประมาณ 2 เดือน
หัวใจสำคัญ ในการเพาะเห็ดคือ “การกำจัดราเสีย เติมราดี” หมั่นสังเกตการเปลี่ยนแปลง ถ้าเชื้อเห็ดมีคุณภาพจะเดิน “เส้นใยสีขาว” บ่งบอกถึงความพร้อมจะเกิดดอกขยายพันธุ์ เห็ดมีวงจรชีวิตที่กำหนด “แผนการผลิต” เองได้ แต่ละขั้นตอนการผลิตมีเวลาคงอยู่ ขยายพันธุ์ และดับสูญ
ถือเป็นรหัสควบคุมชีวิตเห็ด ต้องลองสัมผัสกับความมหัศจรรย์นี้เอง แต่ความจริงวงจรเห็ดสู้ชีวิตมาก ถึงแม้ทิ้งก้อนไปแล้ว แต่เมื่ออากาศเหมาะสม ก็พร้อมจะเกิดดอกตลอดเวลา ดังนั้นการสร้างความสมดุลกับระบบนิเวศน์เห็ด ได้แก่ เวลา ฤดูกาล แหล่งอาหาร แสง อากาศ และความชื้น มีผลต่อการเกิดดอก
ขั้นตอนการเพาะเห็ด
การเพาะเห็ดมีระบบผลิตที่สำคัญ 4 ขั้นตอน ได้แก่ การผลิตหัวเชื้อเห็ดในอาหารวุ้น การขยายเชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง การผลิตก้อนเห็ด และการเปิดดอกเห็ด มีรายละเอียดดังนี้
1. การผลิตหัวเชื้อเห็ดในอาหารวุ้น
เป็นขั้นตอนผลิตหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์รุ่นแรก เพื่อเตรียมขยายพันธุ์ มีวิธีการผลิต ได้แก่ การคัดเลือกแม่พันธุ์เห็ดสุขภาพดี การเตรียมอาหารวุ้นจากมันฝรั่ง(PDA) และการตัดเชื้อเห็ดลงในอาหารวุ้น มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 7-10 วัน
[ข้อควรรู้] หัวเชื้อเห็ดทำได้ 2 แบบ คือ การตัดเชื้อเห็ดเอง หรือนำพันธุ์มาจากธนาคารเชื้อเห็ด (NBMB และ NBT) ห้ามขยายพันธุ์ในอาหารวุ้นเกิน 5 รุ่น จะส่งผลให้คุณภาพเชื้อเห็ดไม่แข็งแรง เกิดเชื้อราง่าย ต้องมีห้องทดลองพื้นที่ปิดหรือตู้ที่สามารถควบคุมอากาศได้
2. การขยายเชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง
เป็นขั้นตอนการตัดเชื้อเห็ดจากอาหารวุ้น ไปขยายพันธุ์ลงในอาหารเมล็ดข้าวฟ่าง มีวิธีการผลิต ได้แก่ การเตรียมเมล็ดข้าวฟ่างในขวด และการตัดเชื้อเห็ดลงในขวดเมล็ดข้าวฟ่าง มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 15-30 วัน ต้นทุนผลิตประมาณ 5-7 บาทต่อขวด ราคาจำหน่ายขวดละ 10-15 บาท
[ข้อควรรู้] เชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง 1 ขวดจะขยายพันธุ์ลงในก้อนเห็ดได้ 30-35 ก้อน ต้องมีห้องทดลองพื้นที่ปิดหรือตู้ที่สามารถควบคุมอากาศได้
3. การผลิตก้อนเห็ด (ในถุงพลาสติก)
ขั้นตอนการบรรจุก้อนจากขี้เลื่อยไม้ยางพารา (ในถุงพลาสติก) เพื่อขยายเชื้อเห็ดจากเมล็ดข้าวฟ่างลงในก้อนเห็ด มีวิธีการผลิต ได้แก่ การผสมสูตรอาหารเห็ด การบรรจุอัดก้อน การนึ่งก้อนฆ่าเชื้อรา และการหยอดเชื้อเห็ดลงในก้อน มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 30-60 วัน ต้นทุนผลิตประมาณ 5 บาทต่อก้อน ราคาจำหน่ายก้อนละ 10-15 บาท
[ข้อควรรู้] การนึ่งก้อนฆ่าเชื้อราเริ่มนับเวลาเมื่ออุณหภูมิสูงที่ 100 องศาเซลเซียส นาน 4 ชั่วโมงขึ้นไป แนะนำเทคโนโลยีหม้ออบแรงดันไอน้ำนึ่ง และการหยอดเชื้อเห็ดลงก้อนควรทำในพื้นที่ปิด
4. การเปิดดอกเห็ด
ขั้นตอนการเปิดดอกเห็ดหรือเลี้ยงให้เกิดดอก มีวิธีการผลิต ได้แก่ การทำโรงเรือน การทำระบบน้ำ การเปิดหน้าก้อนเห็ด การเก็บเกี่ยวผลผลิต และการดูแล มีระยะเวลาเส้นใยเชื้อเห็ดเดินให้เกิดดอกประมาณ 4-6 เดือน ได้ผลผลิตเฉลี่ย 200-400 กรัมต่อก้อน มีต้นทุนผลิตประมาณ 10-15 บาทต่อก้อน
[ข้อควรรู้] สร้างโรงเรือนขนาดที่เหมาะสมกับชนิดเห็ดและจำนวนก้อน ดูแลโรงเรือนให้สะอาด ถ้ามีก้อนเห็ดเกิดเชื้อราให้แยกของทันที
สิ่งสำคัญที่ต้องรู้ในระบบห่วงโซ่อุปทานก่อนลงทุนเพาะเห็ด
ในขั้นตอนการผลิตที่ 1 และ 2 ส่วนใหญ่เป็นผู้ประกอบการหรือบริษัท ที่ได้รับใบอนุญาตให้ผลิตเชื้อเห็ดและจำหน่วย ใช้ทักษะเชี่ยวชาญและความประณีต มีเทคโนโลยีและนวัตกรรมในการผลิต และต้องซื่อสัตย์ต่ออาชีพ โดยเฉพาะการทำหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์ ถ้านำแม่พันธุ์ไม่ดีผลิตจะส่งให้ผู้ประกอบการ ในขั้นตอนผลิตที่ 3 และ 4 ได้รับความเสี่ยงเจอกับปัญหาเชื้อเห็ดเดินช้า ก้อนเห็ดเกิดราดำและราเขียวได้ง่าย ซึ่งส่วนใหญ่ผู้ผลิตเป็นวิสาหกิจชุมชน กลุ่มอาชีพเกษตรในชุมชน และเกษตรกรรายย่อย
เรียบเรียงโดย : สมชาย เครือคำ (แตงโม สกลนคร)
ดำเนินการ : โครงการพัฒนาระบบห่วงโซ่การผลิตเกษตรมูลค่าสูง ด้วยเทคโนโลยีและนวัตกรรม เพื่อยกระดับเศรษฐกิจชุมชน มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร ติดตามได้ที่ Onepoverty และ blockdit และ Facebook
แหล่งทุนวิจัย : หน่วยบริหารและจัดการทุนด้านการพัฒนาระดับพื้นที่ (บพท.) ติดตามได้ที่ งานยุทธศาสตร์ขจัดความยากจนแบบเบ็ดเสร็จและแม่นยำ
