โมเดล "ชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ" และการบริหารจัดการกลุ่มบ้านบะหว้า

เรื่อง: แตงโม สกลนคร

ปัญหา ความยากจน เป็นหนึ่งในความท้าทายสำคัญของการพัฒนาประเทศ การแสวงหา โมเดลแก้จน ที่ยั่งยืนและเหมาะสมกับบริบทของแต่ละชุมชนจึงมีความสำคัญอย่างยิ่ง งาน วิจัยแก้จน ได้เข้ามามีบทบาทสำคัญในการทำความเข้าใจปัญหาและนำไปสู่การพัฒนาแนวทางการแก้ไขที่ตอบโจทย์ โดยกรณีศึกษาของ "ชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ" บ้านบะหว้า เป็นตัวอย่างที่น่าสนใจของการนำองค์ความรู้จากการวิจัยมาประยุกต์ใช้ในการบริหารจัดการกลุ่มและสร้างรายได้ให้กับสมาชิกอย่างเป็นรูปธรรม

บทความนี้จะเจาะลึกถึงโมเดล "ชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ" และกระบวนการบริหารจัดการกลุ่มบ้านบะหว้า โดยเน้นถึงปัจจัยสำคัญที่นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงและศักยภาพในการเป็นต้นแบบการแก้ไขปัญหาความยากจนในชุมชนอื่นๆ

---

จุดเริ่มต้นและความร่วมมือ: ก้าวแรกสู่ชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ

การดำเนินงานในระยะแรกของกลุ่มชุมชนเห็ดเศรษฐกิจบ้านบะหว้าเริ่มต้นจากการสร้างความเข้าใจร่วมกันในระบบการผลิตเห็ดแก่สมาชิก เป้าหมายหลักในระยะนี้คือการสะสมทุนให้ได้ **140,000 บาท** เพื่อเป็นเงินทุนหมุนเวียนในการผลิตก้อนเห็ด โดยระหว่างนี้ สมาชิกจะได้รับผลผลิตดอกเห็ดสดเพื่อนำไปบริโภคในครัวเรือน เป็นการแบ่งปันผลประโยชน์ในเบื้องต้น เมื่อบรรลุเป้าหมายด้านเงินทุนแล้ว กลุ่มจะมีการประชุมเพื่อวางแผนพัฒนาต่อยอดกิจการในระยะที่สอง มุ่งสู่การยกระดับเป็นกิจการชุมชนที่เข้มแข็งและยั่งยืน

ความสำเร็จเบื้องต้นของกลุ่มได้ปรากฏให้เห็นอย่างชัดเจน เมื่อกลางเดือนกุมภาพันธ์ 2567 กลุ่มชุมชนเห็ดเศรษฐกิจบะหว้าสามารถนำเงินฝากธนาคารได้ถึง **45,000 บาท** แม้จะยังไม่สามารถกล่าวได้ว่าประสบความสำเร็จอย่างสมบูรณ์ แต่ข้อมูลและข้อเท็จจริงชี้ให้เห็นถึงการเปลี่ยนแปลงเชิงบวกที่เกิดขึ้นในชุมชน ปัจจัยสำคัญที่อยู่เบื้องหลังการเปลี่ยนแปลงนี้คือ **การมีส่วนร่วม** ของสมาชิกในทุกกระบวนการ

---

การบริหารจัดการกลุ่มตามโมเดลชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ

โมเดลชุมชนเห็ดเศรษฐกิจบ้านบะหว้าให้ความสำคัญกับการบริหารจัดการกลุ่มอย่างเป็นระบบ โดยมีพื้นฐานมาจากการ **วิจัยแบบมีส่วนร่วม** ซึ่งเริ่มต้นจากการศึกษาปัญหาที่แท้จริงในชุมชน นอกเหนือจากปัญหาการพัฒนาอาชีพที่ไม่ต่อเนื่องแล้ว ประเด็นสำคัญอีกประการหนึ่งคือ "การรวมกลุ่ม" ที่ยังไม่เข้มแข็ง การวิเคราะห์สาเหตุของปัญหาร่วมกับชาวบ้านนำไปสู่ข้อค้นพบว่า ปัญหาสำคัญมาจากการบริหารความคาดหวังที่ไม่ตรงกัน การวางแผนโดยขาดการมีส่วนร่วมในการพิจารณาทรัพยากร และการบริหารจัดการความเสี่ยงที่ยังไม่ครอบคลุม จากข้อค้นพบนี้เอง กลุ่มจึงได้พัฒนากรอบแนวทางการพัฒนาแบบมีส่วนร่วมในด้านต่างๆ ดังนี้

1. เข้าใจภารกิจร่วมกัน

สมาชิกในกลุ่มต้องมีความเข้าใจที่ตรงกันเกี่ยวกับงานที่ต้องดำเนินการเพื่อให้บรรลุเป้าหมายร่วมกัน ซึ่งในกรณีของชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ ได้แก่

เพิ่มทักษะการผลิตก้อนและการเปิดดอกเห็ด: เน้นการปฏิบัติจริงเพื่อให้สมาชิกมีความเชี่ยวชาญ
ขั้นตอนการผลิตก้อน: ตั้งแต่การบรรจุวัสดุเพาะ การนึ่งฆ่าเชื้อ การหยอดเชื้อ และการบ่ม โดยใช้สถานที่ของวิสาหกิจชุมชนที่เป็นเครือข่ายให้การสนับสนุนด้านเทคนิค
ขั้นตอนการเปิดดอก: การจัดการโรงเรือน การเก็บเกี่ยว การตัดแต่ง และการจำหน่ายผลผลิต ซึ่งต้องดำเนินการวันละ 2 ช่วงเวลา (เช้าและบ่าย) รวม 6 ชั่วโมงต่อวัน และมีระยะเวลาเก็บเกี่ยวนานกว่า 4 เดือน
การทำบัญชี: เพื่อบันทึกรายรับรายจ่ายและประเมินผลการดำเนินงาน
การมอบนวัตกรรมและเทคโนโลยี: เช่น ระบบพ่นน้ำฝอยในโรงเรือน และหม้อต้มแรงดันไอน้ำ เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพการผลิต
ขั้นตอนการแปรรูป: เพื่อเพิ่มมูลค่าให้กับผลผลิต (จะมีการพัฒนาในระยะต่อไป)
ขั้นตอนการถอดบทเรียนและประเมินผล: เพื่อปรับปรุงและพัฒนากระบวนการทำงานอย่างต่อเนื่อง

ภาพ : supply chain ชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ จากปฏิบัติการโมเดลแก้จนเกษตรมูลค่าสูงฯ

2. ร่วมสร้างความเข้าใจในเป้าหมาย

เป้าหมายร่วมกันของกลุ่มคือ การสร้างเศรษฐกิจชุมชนและสวัสดิการชุมชน โดยการรวมกลุ่มของ **30 ครัวเรือน** ในหมู่บ้าน เพื่อผลิตเห็ดเศรษฐกิจอย่างเป็นระบบ แบ่งออกเป็นทีมผู้นำบริหารกลุ่ม 5 คน และทีมสมาชิกครัวเรือนผู้มีรายได้น้อย 25 คน ซึ่งได้รับการรับรองตามเงื่อนไขของชุมชน สมาชิกจะเข้าสู่ระบบการผลิตเห็ดในห่วงโซ่คุณค่าในฐานะ “ผู้เปิดดอก” โดยมีการนำเทคโนโลยีที่เหมาะสมมาใช้ และเชื่อมโยงความร่วมมือกับกลไกตลาด สถาบันต่างๆ และหน่วยงานพัฒนาทั้งในต้นทาง กลางทาง และปลายทาง เป้าหมายสูงสุดคือการ บรรเทาความยากจน ลดความเหลื่อมล้ำ สร้างรายได้ และยกระดับฐานะทางเศรษฐกิจและโอกาสทางสังคมของสมาชิก

3. ร่วมวางกลยุทธ์

กลยุทธ์หลักของโมเดลนี้คือการพัฒนา “ชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ” ให้เป็นอุตสาหกรรมการผลิตในระดับชุมชน (**Local Business**) โดยส่งเสริมให้กลุ่มผลิตเห็ดเป็นเจ้าของกิจการ สร้างกลไกความร่วมมือบนระบบนิเวศน์ห่วงโซ่อุปทานเห็ดที่มีเสถียรภาพ เชื่อมโยงครัวเรือน ชุมชน กลุ่ม/กิจการ และผู้ประกอบการ ขับเคลื่อนงานด้วยรูปแบบการทำงานร่วมกันแบบงานบุญประเพณีวัฒนธรรมในชุมชน โดยมีผู้นำกลุ่มที่เข้มแข็งและได้รับการยอมรับเป็นผู้บริหารจัดการ มีวิสาหกิจชุมชนในพื้นที่ทำหน้าที่เป็น “พี่เลี้ยง” หรือ Node ร่วมใช้งานเทคโนโลยีและนวัตกรรมในการผลิต ถ่ายทอดทักษะความรู้ และติดตามดูแลการดำเนินงาน ส่งมอบห่วงโซ่คุณค่าจาก "ผู้ผลิตก้อน" ไปยัง “ผู้เปิดดอกเห็ด” ในชุมชนที่เข้าร่วมโมเดล

นายประพงค์ ผายทอง ประธานวิสาหกิจชุมชนเพาะเห็ดบ้านกลาง (พี่เลี้ยงเพาะเห็ด)

4. ร่วมออกแบบการบริหารจัดการ

การวางแผนการบริหารจัดการครอบคลุมถึงแผนธุรกิจและแผนการเงิน เพื่อให้การดำเนินงานเป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพและสามารถประเมินผลได้

ร่วมวางแผนธุรกิจ: การทำความเข้าใจข้อมูลในระบบการผลิตแบบเดิม พบว่าผู้ผลิตก้อนเห็ดมีกำไรประมาณ **50%** ในขณะที่ผู้เปิดดอกที่ซื้อก้อนเชื้อเห็ดมีกำไรเพียง **4.29%** โมเดลชุมชนเห็ดเศรษฐกิจจึงมุ่งเน้นการลดต้นทุนของผู้เปิดดอกลงประมาณ **50%** โดยการสร้างพันธมิตรกับวิสาหกิจชุมชนเพาะเห็ดในพื้นที่ เพื่อใช้สถานที่ผลิตก้อนเห็ดและให้สมาชิกของกลุ่มเข้าไปเป็นแรงงาน พร้อมทั้งได้รับการถ่ายทอดองค์ความรู้ในการผลิตเห็ด
ร่วมวางแผนการเงิน: โมเดลชุมชนเห็ดเศรษฐกิจได้รับการสนับสนุนปัจจัยการผลิตเชื้อเห็ด **10,000 ก้อน** พร้อมวัสดุควบคุมอุณหภูมิในโรงเรือน รวมมูลค่าต้นทุน **50,000 บาท** คาดการณ์ผลผลิตดอกเห็ดนางฟ้าในระยะเวลา 4 เดือน ประมาณ 200 กรัมต่อก้อน รวมเป็นปริมาณ **2,000 กิโลกรัม** หากจำหน่ายในราคากิโลกรัมละ 70 บาท จะมีรายได้ประมาณ **140,000 บาท** คาดการณ์ว่ากิจการชุมชนจะมีกำไร **40%** ซึ่งเมื่อรวมกับค่าแรงของสมาชิก จะมีเงินเพียงพอต่อเป้าหมายในการสร้างรายได้ครัวเรือนเพิ่มขึ้นร้อยละ **20%** ตามโจทย์งานวิจัย

---

บทสรุป: ศักยภาพและความยั่งยืนของโมเดลชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ

โมเดลแก้จน "ชุมชนเห็ดเศรษฐกิจ" และการบริหารจัดการกลุ่มบ้านบะหว้าเป็นตัวอย่างที่ชัดเจนของการนำผล **วิจัยแก้จน** มาประยุกต์ใช้ในการปฏิบัติจริง โดยเน้น **การมีส่วนร่วม** ของสมาชิกในทุกขั้นตอน ตั้งแต่การทำความเข้าใจภารกิจ การกำหนดเป้าหมาย การวางกลยุทธ์ ไปจนถึงการวางแผนธุรกิจและการเงิน การสร้างความร่วมมือกับวิสาหกิจชุมชนในพื้นที่ การนำเทคโนโลยีที่เหมาะสมมาใช้ และการบริหารจัดการกลุ่มอย่างเป็นระบบ เป็นปัจจัยสำคัญที่นำไปสู่ความสำเร็จเบื้องต้นของกลุ่ม

การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในชุมชนบ้านบะหว้า สะท้อนให้เห็นถึงศักยภาพของโมเดลนี้ในการสร้างรายได้ ลดความเหลื่อมล้ำ และยกระดับคุณภาพชีวิตของสมาชิก อย่างไรก็ตาม ความยั่งยืนของโมเดลในระยะยาวขึ้นอยู่กับการพัฒนาอย่างต่อเนื่อง การสร้างความเข้มแข็งขององค์กรชุมชน การขยายเครือข่ายความร่วมมือ และการปรับตัวให้เข้ากับการเปลี่ยนแปลงของตลาด การถอดบทเรียนและประเมินผลการดำเนินงานอย่างสม่ำเสมอ จะเป็นเครื่องมือสำคัญในการพัฒนาโมเดลนี้ให้มีความเข้มแข็งและสามารถเป็นต้นแบบให้กับชุมชนอื่นๆ ที่กำลังเผชิญกับปัญหาความยากจนได้ต่อไป

บทความและกิจกรรมที่เกี่ยวข้อง:

ดำเนินการ: การพัฒนาระบบห่วงโซ่การผลิตเกษตรมูลค่าสูง ด้วยเทคโนโลยีและนวัตกรรม เพื่อยกระดับเศรษฐกิจชุมชน
แหล่งทุนวิจัย: หน่วยบริหารและจัดการทุนด้านการพัฒนาระดับพื้นที่ (บพท.) งานยุทธศาสตร์ขจัดความยากจนแบบเบ็ดเสร็จและแม่นยำ