เรื่อง: แตงโม สกลนคร
การเพาะก้อนเชื้อเห็ดจากวัสดุขี้เลี่อยไม้ยางพารา (ในถุงพลาสติก) มีระบบผลิตที่สำคัญ 4 ขั้นตอน ได้แก่ การผลิตหัวเชื้อเห็ดในอาหารวุ้น การขยายหัวเชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง การผลิตก้อนเชื้อเห็ด และการเปิดดอกเห็ด มีรายละเอียดดังนี้
1. การผลิตหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์ในอาหารวุ้น
เป็นขั้นตอนผลิตหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์รุ่นแรก เพื่อเตรียมขยายพันธุ์ มีวิธีการผลิต คือ การคัดเลือกแม่พันธุ์เห็ดสุขภาพดี การเตรียมอาหารวุ้นจากมันฝรั่ง (PDA) และการตัดเชื้อเห็ดลงในอาหารวุ้น มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 7-10 วัน
[ข้อควรรู้] หัวเชื้อเห็ดทำได้ 2 แบบ คือ การตัดเชื้อเห็ดเอง หรือนำพันธุ์มาจากธนาคารเชื้อเห็ด (NBMB และ NBT) ห้ามขยายพันธุ์ในอาหารวุ้นเกิน 5 รุ่น จะส่งผลให้คุณภาพเชื้อเห็ดไม่แข็งแรง เกิดเชื้อราง่าย ต้องมีห้องทดลองพื้นที่ปิดหรือตู้ที่สามารถควบคุมอากาศได้
2. การขยายหัวเชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง
เป็นขั้นตอนการตัดหัวเชื้อเห็ดในอาหารวุ้น ไปขยายพันธุ์ลงเมล็ดข้าวฟ่าง มีวิธีการผลิต คือ การเตรียมเมล็ดข้าวฟ่างในขวด และการตัดหัวเชื้อเห็ดลงในขวดเมล็ดข้าวฟ่าง มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 15-30 วัน ต้นทุนผลิตประมาณ 5-7 บาทต่อขวด ราคาจำหน่ายขวดละ 10-15 บาท
[ข้อควรรู้] เชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง 1 ขวดจะขยายพันธุ์ลงในก้อนเห็ดได้ 30-35 ก้อน ต้องมีห้องทดลองพื้นที่ปิดหรือตู้ที่สามารถควบคุมอากาศได้
3. การผลิตก้อนเชื้อเห็ด (ในถุงพลาสติก)
ขั้นตอนการบรรจุก้อนเชื้อเห็ดจากขี้เลื่อยไม้ยางพารา (ในถุงพลาสติก) เพื่อขยายเชื้อเห็ดจากเมล็ดข้าวฟ่างลงในก้อนเห็ด มีวิธีการผลิต คือ การเตรียมวัสดุทำก้อนเชื้อเห็ด การเตรียมส่วนผสมทำก้อนเชื้อเห็ดและสูตรอาหารเห็ด การบรรจุก้อนเชื้อเห็ด การนึ่งก้อนเชื้อเห็ดฆ่าเชื้อรา และการหยอดเชื้อเห็ดใส่ก้อนและบ่มเพาะเชื้อเห็ด มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 30-60 วัน ต้นทุนผลิตประมาณ 5 บาทต่อก้อน ราคาจำหน่ายก้อนละ 10-15 บาท
[ข้อควรรู้] การนึ่งก้อนฆ่าเชื้อราเริ่มนับเวลาเมื่ออุณหภูมิสูงที่ 100 องศาเซลเซียส นาน 4 ชั่วโมงขึ้นไป แนะนำเทคโนโลยีหม้ออบแรงดันไอน้ำนึ่ง และการหยอดเชื้อเห็ดลงก้อนควรทำในพื้นที่ปิด
4. การเปิดดอกเห็ด และเลี้ยงให้เกิดดอก
ขั้นตอนการเปิดดอกเห็ดหรือเลี้ยงให้เกิดดอก มีวิธีการผลิต ได้แก่ การทำโรงเรือน การทำระบบน้ำ การเปิดหน้าก้อนเห็ด การเก็บเกี่ยวผลผลิต และการดูแล มีระยะเวลาเส้นใยเชื้อเห็ดเดินให้เกิดดอกประมาณ 4-6 เดือน ได้ผลผลิตเฉลี่ย 200 - 400 กรัมต่อก้อน มีต้นทุนผลิตประมาณ 10-15 บาทต่อก้อน
[ข้อควรรู้] สร้างโรงเรือนขนาดที่เหมาะสมกับชนิดเห็ดและจำนวนก้อน ดูแลโรงเรือนให้สะอาด ถ้ามีก้อนเห็ดเกิดเชื้อราให้แยกของทันที
รู้ก่อนลงทุนเพาะเห็ด
ในขั้นตอนการผลิตที่ 1 และ 2 ส่วนใหญ่เป็นผู้ประกอบการหรือบริษัท ที่ได้รับใบอนุญาตให้ผลิตเชื้อเห็ดและจำหน่วย ใช้ทักษะเชี่ยวชาญและความประณีต มีเทคโนโลยีและนวัตกรรมในการผลิต และต้องซื่อสัตย์ต่ออาชีพ โดยเฉพาะการทำหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์ ถ้านำแม่พันธุ์ไม่ดีผลิตจะส่งให้ผู้ประกอบการ ในขั้นตอนผลิตที่ 3 และ 4 ได้รับความเสี่ยงเจอกับปัญหาเชื้อเห็ดเดินช้า ก้อนเห็ดเกิดราดำและราเขียวได้ง่าย ซึ่งส่วนใหญ่ผู้ผลิตเป็นวิสาหกิจชุมชน กลุ่มอาชีพเกษตรในชุมชน และเกษตรกรรายย่อย
ความมหัศจรรย์ของเชื้อเห็ด
การศึกษาข้อมูลขั้นตอนผลิตเห็ดให้เข้าใจ สามารถวิเคราะห์ข้อมูลต้นทุน รายได้ รู้ส่วนแบ่งกำไรที่ควรได้ อย่าเพิ่งตัดสินใจตามกระแส เนื่องจากการลงทุนมีความเสี่ยงสูง บนวิถี "เส้นทางนางฟ้า" ซึ่งกิจการในห่วงโซ่อุปทานเห็ดมี 3 กลุ่ม ได้แก่ ผู้ผลิตหัวเชื้อเห็ด ผู้ผลิตก้อนเห็ด และผู้เปิดดอกจำหน่าย
งานวิจัยโมเดลแก้จนเกษตรมูลค่าสูง ได้รวบรวมข้อมูลการเพาะเห็ดเศรษฐกิจ (ในถุงพลาสติก) ตระกูลเห็ดนางรม นางฟ้า เพื่อเป็นสารตั้งต้นในการประกอบตัดสินใจ วางแผนลงทุนให้เหมาะสมและรับความเสี่ยง การเพาะเห็ดตั้งแต่ต้น จนกระทั่งเกิดดอก มีระยะเวลาผลิตประมาณ 2 เดือน
หัวใจสำคัญ ในการเพาะเห็ดคือ “การกำจัดราเสีย เติมราดี” หมั่นสังเกตการเปลี่ยนแปลง ถ้าเชื้อเห็ดมีคุณภาพจะเดิน “เส้นใยสีขาว” บ่งบอกถึงความพร้อมจะเกิดดอกขยายพันธุ์ เห็ดมีวงจรชีวิตที่กำหนด “แผนการผลิต” เองได้ แต่ละขั้นตอนการผลิตมีเวลาคงอยู่ ขยายพันธุ์ และดับสูญ
ถือเป็นรหัสควบคุมชีวิตเห็ด ต้องลองสัมผัสกับความมหัศจรรย์นี้เอง แต่ความจริงวงจรเห็ดสู้ชีวิตมาก ถึงแม้ทิ้งก้อนไปแล้ว แต่เมื่ออากาศเหมาะสม ก็พร้อมจะเกิดดอกตลอดเวลา ดังนั้นการสร้างความสมดุลกับระบบนิเวศน์เห็ด ได้แก่ เวลา ฤดูกาล แหล่งอาหาร แสง อากาศ และความชื้น มีผลต่อการเกิดดอก
