การเพาะก้อนเชื้อเห็ดจากวัสดุขี้เลี่อยไม้ยางพารา (ในถุงพลาสติก) มีระบบผลิตที่สำคัญ 4 ขั้นตอน ได้แก่ การผลิตหัวเชื้อเห็ดในอาหารวุ้น การขยายหัวเชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง การผลิตก้อนเชื้อเห็ด และการเปิดดอกเห็ด มีรายละเอียดดังนี้
1. การผลิตหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์ในอาหารวุ้น
เป็นขั้นตอนผลิตหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์รุ่นแรก เพื่อเตรียมขยายพันธุ์ มีวิธีการผลิต คือ การคัดเลือกแม่พันธุ์เห็ดสุขภาพดี การเตรียมอาหารวุ้นจากมันฝรั่ง (PDA) และการตัดเชื้อเห็ดลงในอาหารวุ้น มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 7-10 วัน
[ข้อควรรู้] หัวเชื้อเห็ดทำได้ 2 แบบ คือ การตัดเชื้อเห็ดเอง หรือนำพันธุ์มาจากธนาคารเชื้อเห็ด (NBMB และ NBT) ห้ามขยายพันธุ์ในอาหารวุ้นเกิน 5 รุ่น จะส่งผลให้คุณภาพเชื้อเห็ดไม่แข็งแรง เกิดเชื้อราง่าย ต้องมีห้องทดลองพื้นที่ปิดหรือตู้ที่สามารถควบคุมอากาศได้
2. การขยายหัวเชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง
เป็นขั้นตอนการตัดหัวเชื้อเห็ดในอาหารวุ้น ไปขยายพันธุ์ลงเมล็ดข้าวฟ่าง มีวิธีการผลิต คือ การเตรียมเมล็ดข้าวฟ่างในขวด และการตัดหัวเชื้อเห็ดลงในขวดเมล็ดข้าวฟ่าง มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 15-30 วัน ต้นทุนผลิตประมาณ 5-7 บาทต่อขวด ราคาจำหน่ายขวดละ 10-15 บาท
[ข้อควรรู้] เชื้อเห็ดในเมล็ดข้าวฟ่าง 1 ขวดจะขยายพันธุ์ลงในก้อนเห็ดได้ 30-35 ก้อน ต้องมีห้องทดลองพื้นที่ปิดหรือตู้ที่สามารถควบคุมอากาศได้
3. การผลิตก้อนเชื้อเห็ด (ในถุงพลาสติก)
ขั้นตอนการบรรจุก้อนเชื้อเห็ดจากขี้เลื่อยไม้ยางพารา (ในถุงพลาสติก) เพื่อขยายเชื้อเห็ดจากเมล็ดข้าวฟ่างลงในก้อนเห็ด มีวิธีการผลิต คือ การเตรียมวัสดุทำก้อนเชื้อเห็ด การเตรียมส่วนผสมทำก้อนเชื้อเห็ดและสูตรอาหารเห็ด การบรรจุก้อนเชื้อเห็ด การนึ่งก้อนเชื้อเห็ดฆ่าเชื้อรา และการหยอดเชื้อเห็ดใส่ก้อนและบ่มเพาะเชื้อเห็ด มีระยะเวลาบ่มให้เส้นใยเดินเต็ม 30-60 วัน ต้นทุนผลิตประมาณ 5 บาทต่อก้อน ราคาจำหน่ายก้อนละ 10-15 บาท
[ข้อควรรู้] การนึ่งก้อนฆ่าเชื้อราเริ่มนับเวลาเมื่ออุณหภูมิสูงที่ 100 องศาเซลเซียส นาน 4 ชั่วโมงขึ้นไป แนะนำเทคโนโลยีหม้ออบแรงดันไอน้ำนึ่ง และการหยอดเชื้อเห็ดลงก้อนควรทำในพื้นที่ปิด
4. การเปิดดอกเห็ด และเลี้ยงให้เกิดดอก
ขั้นตอนการเปิดดอกเห็ดหรือเลี้ยงให้เกิดดอก มีวิธีการผลิต ได้แก่ การทำโรงเรือน การทำระบบน้ำ การเปิดหน้าก้อนเห็ด การเก็บเกี่ยวผลผลิต และการดูแล มีระยะเวลาเส้นใยเชื้อเห็ดเดินให้เกิดดอกประมาณ 4-6 เดือน ได้ผลผลิตเฉลี่ย 200 - 400 กรัมต่อก้อน มีต้นทุนผลิตประมาณ 10-15 บาทต่อก้อน
[ข้อควรรู้] สร้างโรงเรือนขนาดที่เหมาะสมกับชนิดเห็ดและจำนวนก้อน ดูแลโรงเรือนให้สะอาด ถ้ามีก้อนเห็ดเกิดเชื้อราให้แยกของทันที
รู้ก่อนลงทุนเพาะเห็ด
ในขั้นตอนการผลิตที่ 1 และ 2 ส่วนใหญ่เป็นผู้ประกอบการหรือบริษัท ที่ได้รับใบอนุญาตให้ผลิตเชื้อเห็ดและจำหน่วย ใช้ทักษะเชี่ยวชาญและความประณีต มีเทคโนโลยีและนวัตกรรมในการผลิต และต้องซื่อสัตย์ต่ออาชีพ โดยเฉพาะการทำหัวเชื้อเห็ดบริสุทธิ์ ถ้านำแม่พันธุ์ไม่ดีผลิตจะส่งให้ผู้ประกอบการ ในขั้นตอนผลิตที่ 3 และ 4 ได้รับความเสี่ยงเจอกับปัญหาเชื้อเห็ดเดินช้า ก้อนเห็ดเกิดราดำและราเขียวได้ง่าย ซึ่งส่วนใหญ่ผู้ผลิตเป็นวิสาหกิจชุมชน กลุ่มอาชีพเกษตรในชุมชน และเกษตรกรรายย่อย
ความมหัศจรรย์ของเชื้อเห็ด
การศึกษาข้อมูลขั้นตอนผลิตเห็ดให้เข้าใจ สามารถวิเคราะห์ข้อมูลต้นทุน รายได้ รู้ส่วนแบ่งกำไรที่ควรได้ อย่าเพิ่งตัดสินใจตามกระแส เนื่องจากการลงทุนมีความเสี่ยงสูง บนวิถี "เส้นทางนางฟ้า" ซึ่งกิจการในห่วงโซ่อุปทานเห็ดมี 3 กลุ่ม ได้แก่ ผู้ผลิตหัวเชื้อเห็ด ผู้ผลิตก้อนเห็ด และผู้เปิดดอกจำหน่าย
งานวิจัยโมเดลแก้จนเกษตรมูลค่าสูง ได้รวบรวมข้อมูลการเพาะเห็ดเศรษฐกิจ (ในถุงพลาสติก) ตระกูลเห็ดนางรม นางฟ้า เพื่อเป็นสารตั้งต้นในการประกอบตัดสินใจ วางแผนลงทุนให้เหมาะสมและรับความเสี่ยง การเพาะเห็ดตั้งแต่ต้น จนกระทั่งเกิดดอก มีระยะเวลาผลิตประมาณ 2 เดือน
หัวใจสำคัญ ในการเพาะเห็ดคือ “การกำจัดราเสีย เติมราดี” หมั่นสังเกตการเปลี่ยนแปลง ถ้าเชื้อเห็ดมีคุณภาพจะเดิน “เส้นใยสีขาว” บ่งบอกถึงความพร้อมจะเกิดดอกขยายพันธุ์ เห็ดมีวงจรชีวิตที่กำหนด “แผนการผลิต” เองได้ แต่ละขั้นตอนการผลิตมีเวลาคงอยู่ ขยายพันธุ์ และดับสูญ
ถือเป็นรหัสควบคุมชีวิตเห็ด ต้องลองสัมผัสกับความมหัศจรรย์นี้เอง แต่ความจริงวงจรเห็ดสู้ชีวิตมาก ถึงแม้ทิ้งก้อนไปแล้ว แต่เมื่ออากาศเหมาะสม ก็พร้อมจะเกิดดอกตลอดเวลา ดังนั้นการสร้างความสมดุลกับระบบนิเวศน์เห็ด ได้แก่ เวลา ฤดูกาล แหล่งอาหาร แสง อากาศ และความชื้น มีผลต่อการเกิดดอก
บทความที่เกี่ยวข้อง
เรียบเรียงโดย : สมชาย เครือคำ (แตงโม สกลนคร)
ดำเนินการโดย : โครงการพัฒนาระบบห่วงโซ่การผลิตเกษตรมูลค่าสูง ด้วยเทคโนโลยีและนวัตกรรม เพื่อยกระดับเศรษฐกิจชุมชน มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร ปี2566
