ปัญหาวัยแรงงานภาคเกษตรกับทางเลือกมรดกภูมิปัญญาที่ยั่งยืน

 

เรื่อง: แตงโม สกลนคร

Infographic แรงงานปลูกแต่ไม่โต

รายงานบทวิเคราะห์: วิกฤตแรงงานภาคเกษตรกับทางเลือกมรดกภูมิปัญญา

บทนำ: ภูมิทัศน์ของปัญหาจากเรื่องเล่าสู่ความเป็นจริง

รายงานนี้เริ่มต้นจากการถอดรหัสเรื่องเล่าที่สะท้อนให้เห็นถึงความท้าทายอันซับซ้อนที่ “กระดูกสันหลังของประเทศ” กำลังเผชิญอยู่ ปัญหาที่ถูกยกขึ้นมานั้นไม่ใช่เรื่องใหม่ แต่เป็นสัญญาณของวิกฤตเชิงโครงสร้างที่ฝังรากลึกในภาคการเกษตรของไทย ซึ่งบั่นทอนความสามารถในการดำรงชีพและความยั่งยืนของอาชีพนี้ เรื่องเล่าดังกล่าวได้กำหนดกรอบการวิเคราะห์หลักไว้สองประการ ได้แก่ “วิกฤตเศรษฐกิจ” ที่เป็นแรงกดดันจากภายนอก และ “ช่องว่างภูมิปัญญา” ซึ่งเป็นปัญหาภายในที่ส่งผลกระทบในระยะยาว รายงานฉบับนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อเจาะลึกไปในปัญหาทั้งสองมิติ พร้อมทั้งแสดงให้เห็นถึงความเชื่อมโยงที่แยกออกจากกันไม่ได้ และสำรวจทางเลือกที่สำคัญในการสร้าง “มรดกภูมิปัญญา” ยุคใหม่เพื่อเป็นหนทางสู่ความอยู่รอดและการสืบทอดอาชีพที่ยั่งยืน

รายงานจะนำเสนอการวิเคราะห์ที่ครอบคลุมทั้งข้อมูลเชิงปริมาณและเชิงคุณภาพ โดยอาศัยข้อมูลจากแหล่งวิจัยที่เชื่อถือได้ เพื่อยืนยันถึงความรุนแรงของวิกฤตเศรษฐกิจที่ผลักดันให้เกษตรกรเข้าสู่วงจรหนี้สินที่ไม่สิ้นสุด นอกจากนี้ยังจะสำรวจปัญหาเชิงสังคมและวัฒนธรรมที่ทำให้การถ่ายทอดองค์ความรู้และนวัตกรรมไม่เป็นไปอย่างราบรื่น ซึ่งนำไปสู่การตั้งคำถามว่า “ทำไมแรงงานภาคเกษตรจึงปลูกแต่ไม่โต” ดังที่เรื่องเล่าได้กล่าวไว้ในที่สุด

ส่วนที่ 1: การวิเคราะห์วิกฤตเศรษฐกิจเชิงโครงสร้าง: วงจรหนี้และต้นทุนที่บั่นทอน

ภาวะหนี้สินครัวเรือนและภาระหนี้ของเกษตรกร

วิกฤตเศรษฐกิจที่กระทบต่อภาคเกษตรกรรมไทยนั้นมีรากฐานมาจากภาวะหนี้สินครัวเรือนที่เพิ่มสูงขึ้นอย่างน่ากังวล โดยจากการสำรวจสถานภาพหนี้ครัวเรือนไทยในปี 2567 ของศูนย์พยากรณ์เศรษฐกิจและธุรกิจ มหาวิทยาลัยหอการค้าไทย พบว่าหนี้ครัวเรือนเฉลี่ยอยู่ที่ 606,378 บาทต่อครัวเรือน ซึ่งเป็นระดับที่เพิ่มขึ้นสูงสุดในรอบ 16 ปี และสูงเป็นอันดับ 7 ของโลก คิดเป็นสัดส่วนสูงถึง 90.4%-90.8% ของผลิตภัณฑ์มวลรวมในประเทศ (GDP) 1 การสำรวจดังกล่าวยังระบุด้วยว่าประชาชนเกือบทั้งหมด (99.7%) มีภาระหนี้สิน โดยหนี้ส่วนใหญ่มาจากหนี้บัตรเครดิต หนี้ยานพาหนะ และหนี้เพื่อการอุปโภคบริโภค

อย่างไรก็ตาม เมื่อเจาะลึกเฉพาะกลุ่มเกษตรกร ปัญหาหนี้สินยิ่งทวีความรุนแรงขึ้นอย่างชัดเจน รายงานของธนาคารแห่งประเทศไทย (ธปท.) ระบุว่าเกษตรกรมีหนี้เฉลี่ยรวมกันสูงถึง 2.1 ล้านล้านบาท ในขณะที่รายได้สุทธิเฉลี่ยอยู่ที่เพียง 16,000 บาทต่อเดือน และกว่า 60% ของเกษตรกรมีรายได้ต่ำกว่าค่าเฉลี่ยนี้ สถานการณ์นี้ตอกย้ำถึงความเปราะบางทางการเงินอย่างยิ่งยวดของครัวเรือนเกษตร ซึ่งส่งผลให้เมื่อรายได้ไม่เพียงพอกับรายจ่าย เกษตรกรจำนวนมากจึงต้องกู้ยืมเงินเพื่อนำมาลงทุนในฤดูกาลเพาะปลูกถัดไป หรือแม้กระทั่งนำมาใช้จ่ายในชีวิตประจำวันและค่าใช้จ่ายทางสังคมที่ไม่สามารถหลีกเลี่ยงได้ ซึ่งเป็นพฤติกรรมที่สร้าง "วงจรหนี้สินที่ยากจะหลุดพ้น" อย่างที่เรื่องเล่าได้อธิบายไว้

เพื่อบรรเทาปัญหาดังกล่าว ภาครัฐได้มีการดำเนินมาตรการช่วยเหลือ เช่น โครงการพักชำระหนี้ของธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร (ธ.ก.ส.) ซึ่งมีเกษตรกรเข้าร่วมแล้วกว่า 1.85 ล้านราย โดยกำหนดเงื่อนไขว่าลูกหนี้ต้องมีเงินต้นคงเหลือไม่เกิน 300,000 บาทและต้องผ่านการประเมินศักยภาพทุกปี 4 แม้มาตรการนี้จะช่วยบรรเทาภาระทางการเงินได้ชั่วคราว แต่การวิเคราะห์เชิงลึกชี้ให้เห็นว่าเป็นการแก้ปัญหาที่ปลายเหตุเพียงเท่านั้น การพักชำระหนี้เป็นเพียงการระงับภาระก้อนเดิมไว้ แต่ไม่ได้ช่วยเพิ่มความสามารถในการสร้างรายได้ที่ยั่งยืนให้กับเกษตรกรแต่อย่างใด หากเกษตรกรยังคงต้องเผชิญกับภาวะต้นทุนสูงและราคาผลผลิตตกต่ำในฤดูกาลถัดไป พวกเขาก็จะยังคงต้องกู้ยืมเงินก้อนใหม่เพื่อลงทุน ซึ่งอาจทำให้ต้องออกจากมาตรการพักหนี้ และสุดท้ายก็ต้องวนกลับมาสู่ "วงจรถดถอย" ที่ไม่สามารถหลุดพ้นได้ สะท้อนให้เห็นว่ามาตรการดังกล่าวยังขาดกลไกที่ยั่งยืนในการแก้ไขปัญหาเชิงโครงสร้างอย่างแท้จริง

ภาวะต้นทุนสูงและราคาผลผลิตที่ตกต่ำ

ปัจจัยสำคัญที่บั่นทอนรายได้ของเกษตรกรอย่างต่อเนื่องคือภาวะต้นทุนการผลิตที่พุ่งสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะราคาปุ๋ยเคมีซึ่งมีแนวโน้มเพิ่มขึ้นอย่างรุนแรงถึง 104.01% สำหรับปุ๋ยสูตร 46-0-0 นอกจากนี้ ปัญหาเมล็ดพันธุ์คุณภาพต่ำที่ไม่เพียงพอต่อความต้องการ ยังเป็นอีกหนึ่งปัจจัยที่กดดันต่อผลผลิตและคุณภาพของสินค้าเกษตรโดยตรง ทำให้เกษตรกรต้องใช้ต้นทุนที่สูงขึ้นแต่กลับได้ผลผลิตที่ไม่มีประสิทธิพภาพ

ในขณะที่ต้นทุนสูงขึ้น ราคาผลผลิตกลับไร้เสถียรภาพและมีแนวโน้มลดลง รายงานวิจัยจากกสิกรไทยคาดการณ์ว่าในปี 2025 ดัชนีรายได้เกษตรกรจะหดตัวลงเนื่องจากราคาสินค้าเกษตรที่ลดลง ปัญหานี้ไม่ได้เกิดจากปัจจัยภายในประเทศเท่านั้น แต่ยังได้รับผลกระทบจากนโยบายการค้าระหว่างประเทศ เช่น การที่ฟิลิปปินส์ซึ่งเป็นผู้ซื้อข้าวรายใหญ่ของโลกประกาศระงับการนำเข้าข้าวชั่วคราว แม้นโยบายดังกล่าวจะส่งผลกระทบต่อเวียดนามเป็นหลัก แต่ก็ส่งผลกระทบต่อผู้ส่งออกไทยอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ทำให้ผลผลิตข้าวค้างสต็อกในประเทศ นำไปสู่ภาวะผลผลิตล้นตลาดและราคาตกต่ำ สถานการณ์นี้แสดงให้เห็นว่าภาคเกษตรไทยมีความเปราะบางสูงและพึ่งพาตลาดส่งออกมากเกินไป เมื่อเกิดวิกฤตการณ์ภายนอก เกษตรกรก็ต้องเป็นผู้แบกรับภาระที่ตามมา และต้องวนกลับเข้าสู่วงจรหนี้สินเพื่อการลงทุนในรอบการผลิตถัดไป

ตารางที่ 1: ภาระหนี้สินและสถานะทางการเงินของครัวเรือนเกษตร

รายการ	ข้อมูลเชิงปริมาณ	แหล่งที่มา
มูลค่าหนี้สินครัวเรือนเฉลี่ย	606,378 บาท/ครัวเรือน	1
สัดส่วนหนี้ในระบบ vs. นอกระบบ	69.9% vs. 30.1%	1
มูลค่าหนี้สินเฉลี่ยรวมของเกษตรกร	2,105,206 ล้านบาท	2
รายได้สุทธิเฉลี่ยต่อเดือนของเกษตรกร	16,000 บาท/เดือน	2
สัดส่วนครัวเรือนที่มีรายได้น้อยกว่ารายจ่าย	46.3% ของประชาชนส่วนใหญ่	1

---

ส่วนที่ 2: ช่องว่างระหว่างวัย: การสืบทอดที่ถูกท้าทายจากอคติและข้อจำกัด

วิกฤตประชากรแรงงานภาคเกษตรสูงวัย

นอกจากปัญหาเศรษฐกิจแล้ว ภาคเกษตรไทยยังเผชิญกับวิกฤตเชิงประชากรที่รุนแรง จากข้อมูลของ ttb analytics ระบุว่าในช่วง 10 ปีที่ผ่านมา แรงงานในภาคเกษตรลดลงถึง 3.5 ล้านคน เหลือเพียง 11.9 ล้านคนในปี 2566 ขณะที่แรงงานที่มีอยู่ส่วนใหญ่กำลังเข้าสู่สังคมผู้สูงอายุ โดยเกษตรกรส่วนใหญ่มีอายุเกษียณเฉลี่ยที่ 62 ปี สถานการณ์นี้สะท้อนให้เห็นว่าภาคการเกษตรกำลังขาดแคลนแรงงานรุ่นใหม่ที่จะมาสานต่ออย่างน่าเป็นห่วง

ปัจจัยหลักที่ผลักดันให้คนรุ่นใหม่ออกจากภาคเกษตรนั้น ไม่ใช่เพียงปัญหาเชิงวัฒนธรรมอย่าง "ความเกรงใจ" ที่ทำให้ไม่กล้าลงมือทำในสิ่งที่แตกต่างไปจากผู้ใหญ่ หากแต่เป็นปัจจัยเชิงเศรษฐกิจที่ทรงพลังกว่ามาก นั่นคือ “เงินเกษตรไม่ได้หอมหวานเหมือนเงินจากอุตสาหกรรมอื่น” ตัวเลขเปรียบเทียบจากสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรชี้ให้เห็นอย่างชัดเจนว่ารายได้เฉลี่ยต่อปีของเกษตรกรอยู่ที่ 128,000 บาท ซึ่งต่ำกว่ารายได้เฉลี่ยของแรงงานในอุตสาหกรรมอื่น (580,000 บาท) ถึงกว่า 4 เท่า 14 ความไม่คุ้มค่าทางเศรษฐกิจนี้เป็นแรงจูงใจที่สำคัญที่สุดที่ทำให้คนรุ่นใหม่ตัดสินใจไปทำงานในเมืองเพื่อสร้างรายได้ที่มั่นคงกว่า ปัญหา "ความเกรงใจ" จึงเป็นเพียงอาการหนึ่งที่เกิดขึ้นเมื่ออาชีพเกษตรกรรมไม่สามารถมอบความมั่นคงทางรายได้ให้กับคนรุ่นใหม่ได้อีกต่อไป

ความขัดแย้งระหว่าง “ภูมิปัญญาดั้งเดิม” และ “นวัตกรรมใหม่”

เรื่องเล่าระบุถึงปัญหาความขัดแย้งระหว่างความรู้ที่สั่งสมของคนรุ่นพ่อรุ่นแม่ที่ไม่ทันโลกและเทคโนโลยีที่เปลี่ยนไป กับความรู้และข้อมูลใหม่ๆ ของคนรุ่นใหม่ที่กลับไม่กล้าลงมือทำ ทำให้การพัฒนาและการเรียนรู้ร่วมกันไม่เกิดขึ้น การวิเคราะห์พบว่าความขัดแย้งนี้ไม่ได้มาจากความไม่ยอมรับการเปลี่ยนแปลงเพียงอย่างเดียว แต่ยังมีอุปสรรคเชิงโครงสร้างที่สำคัญหลายประการ การเข้าถึงเทคโนโลยีการเกษตรสมัยใหม่ (AgriTech) เช่น โดรน หรือ AI เพื่อตรวจสอบคุณภาพผลผลิต นั้นต้องใช้เงินลงทุนสูง ซึ่งเป็นข้อจำกัดที่ใหญ่หลวงสำหรับเกษตรกรรายย่อย

นอกจากข้อจำกัดด้านเงินทุนแล้ว ยังมีปัญหาด้านองค์ความรู้และความเข้าใจนวัตกรรมที่ยังขาดการนำเสนอที่เข้าถึงง่ายและตรงจุด หลายครั้งเกษตรกรขาดคำแนะนำที่เหมาะสมว่าควรจะนำเทคโนโลยีมาประยุกต์ใช้กับสภาพพื้นที่และผลผลิตของตนเองอย่างไร ปัญหาทั้งหมดนี้เป็นเหตุผลหลักที่ทำให้เกษตรกรไทยส่วนใหญ่ยังคงพึ่งพาระบบแรงงานแบบดั้งเดิม และทำให้การปรับตัวของภาคเกษตรไทยเป็นไปอย่างเชื่องช้าเมื่อเทียบกับประเทศอื่นๆ เช่น จีน ซึ่งมีผลิตภาพการผลิตต่อแรงงานสูงกว่าไทยถึง 1.6 เท่า

ตารางที่ 2: วิกฤตประชากรแรงงานภาคเกษตรและแรงจูงใจทางเศรษฐกิจ

รายการ	ข้อมูลเชิงปริมาณ	แหล่งที่มา
จำนวนแรงงานภาคเกษตรในปี 2555	15.4 ล้านคน	14
จำนวนแรงงานภาคเกษตรในปี 2566	11.9 ล้านคน	14
รายได้เฉลี่ยต่อปีของเกษตรกร	128,000 บาท/คน	14
รายได้เฉลี่ยต่อปีของแรงงานอื่น	580,000 บาท/คน	14
สัดส่วน GDP ภาคเกษตรในอดีต (60 ปีที่แล้ว)	36%	5
สัดส่วน GDP ภาคเกษตรในปัจจุบัน	9%	5

---

ส่วนที่ 3: ทางเลือกและโอกาส: การสร้าง “มรดกภูมิปัญญา” ยุคใหม่เพื่อความยั่งยืน

การปรับนิยาม “มรดกภูมิปัญญา”: จากความทรงจำสู่เครื่องมือแห่งอนาคต
การวิเคราะห์กรณีศึกษาของเกษตรกรต้นแบบที่ประสบความสำเร็จชี้ให้เห็นว่า "มรดกภูมิปัญญา" ที่แท้จริงไม่ใช่การยึดติดกับวิธีการเดิมๆ หากแต่คือการผสมผสานภูมิปัญญาดั้งเดิมเข้ากับแนวคิดสมัยใหม่เพื่อสร้างความยั่งยืนทางการเงินและชีวิต ตัวอย่างเช่น คุณเจริญ สุขวิบูลย์ ซึ่งใช้แนวคิด "เกษตรทฤษฎีใหม่" และ "เกษตรผสมผสาน" เพื่อสร้างความมั่นคงทางรายได้ โดยแทนที่จะพึ่งพาพืชเชิงเดี่ยวซึ่งมีความเสี่ยงสูงจากราคาผลผลิตที่ตกต่ำ7 และต้นทุนที่สูงขึ้น โมเดลของเขาเน้นการกระจายความเสี่ยงด้วยการปลูกพืชและเลี้ยงสัตว์หลายชนิดในพื้นที่เดียวกัน ทำให้มีรายได้จากหลายทาง เช่น การขายหน่อไม้ การเจาะน้ำจากกอไผ่ และการทำปุ๋ยหมักจากมูลโคเพื่อขายและใช้ในสวนของตนเอง การพึ่งพาตนเองที่เพิ่มขึ้นนี้ช่วยลดการพึ่งพาปัจจัยการผลิตจากภายนอก ซึ่งเป็นหัวใจสำคัญของปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงที่ช่วยให้เขามีรายได้ที่ยั่งยืน
บทเรียนจากกรณีเหล่านี้แสดงให้เห็นว่าความสำเร็จในยุคปัจจุบันไม่ได้มาจากการเพิ่มปริมาณผลผลิตเพียงอย่างเดียว แต่มาจากความสามารถในการบริหารจัดการต้นทุน สร้างรายได้ที่หลากหลาย และสร้างความมั่นคงในระยะยาว ซึ่งเป็นการนำภูมิปัญญาดั้งเดิมมาประยุกต์ใช้กับแนวคิดสมัยใหม่ที่เน้นการกระจายความเสี่ยงและลดการพึ่งพิง

การสร้างระบบนิเวศแห่งความร่วมมือ: ผสานภูมิปัญญาด้วยเทคโนโลยี

เพื่อแก้ไขปัญหาการขาดแคลนทุนและองค์ความรู้ของเกษตรกรรายย่อย การรวมกลุ่มและการสร้างเครือข่ายเป็นกลไกสำคัญในการขับเคลื่อนภาคเกษตรในยุคใหม่ โครงการ “ระบบส่งเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ่” ของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ เป็นตัวอย่างที่ชัดเจนของการรวมกลุ่มเกษตรกรรายย่อยเพื่อเพิ่มอำนาจการต่อรองกับผู้ค้าและลดต้นทุนการผลิตผ่านการใช้ทรัพยากรร่วมกัน การรวมกลุ่มนี้ยังส่งเสริมการถ่ายทอดความรู้และเทคโนโลยีให้แก่สมาชิกในชุมชนอีกด้วย

นอกจากนี้ บทบาทของโครงการ “Young Smart Farmer” (YSF) ซึ่งมุ่งพัฒนาคนรุ่นใหม่ให้เป็นผู้ประกอบการด้านการเกษตรที่ใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่ก็มีความสำคัญอย่างยิ่ง โครงการนี้ไม่ได้เป็นเพียงแค่การอบรม แต่เป็นการสร้าง “ระบบนิเวศ” ที่เชื่อมโยงเกษตรกรรุ่นใหม่เข้ากับหน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน และสถาบันการศึกษาเพื่อเข้าถึงแหล่งเงินทุนและนวัตกรรม การสร้างเครือข่ายนี้ช่วยแก้ปัญหาเรื่องข้อจำกัดด้านเงินทุนได้อย่างมีประสิทธิภาพ เพราะทำให้การนำเทคโนโลยีที่มีราคาแพงมาใช้ร่วมกันเป็นไปได้ และยังเป็นพื้นที่ให้เกิดการแลกเปลี่ยนความรู้ระหว่างรุ่น เพื่อให้ภูมิปัญญาดั้งเดิมสามารถผนวกเข้ากับนวัตกรรมใหม่ได้อย่างลงตัว

ตารางที่ 3: การเปรียบเทียบแนวทางการเกษตรแบบดั้งเดิม vs. แบบใหม่

มิติการเปรียบเทียบ	แนวทางดั้งเดิม (พืชเชิงเดี่ยว)	แนวทางใหม่ (ผสมผสาน/ใช้เทคโนโลยี)
ความเสี่ยง	สูง (ขึ้นอยู่กับราคาและสภาพอากาศของพืชชนิดเดียว)	ต่ำ (กระจายความเสี่ยงจากหลายแหล่งรายได้)
แหล่งรายได้	รายได้หลักจากสินค้าเพียงอย่างเดียว	รายได้หลากหลายทาง (พืช, สัตว์, การแปรรูป)
ต้นทุน	สูง (พึ่งพาปุ๋ยเคมี, เมล็ดพันธุ์คุณภาพต่ำ)	ต่ำลง (ผลิตปัจจัยการผลิตบางส่วนได้เอง)
การพึ่งพาภายนอก	สูง (พึ่งพิงตลาด, พ่อค้าคนกลาง, ปัจจัยการผลิต)	ลดลง (พึ่งพาตนเองและชุมชนมากขึ้น)
การใช้เทคโนโลยี	น้อย (เน้นแรงงานคน)	มาก (ใช้โดรน, ระบบอัตโนมัติ, IoT)
ความยั่งยืน	ต่ำ (ผลกระทบต่อดินและสิ่งแวดล้อม)	สูง (การจัดการทรัพยากรอย่างคุ้มค่า)

---

ส่วนที่ 4: บทสรุปและข้อเสนอแนะเชิงนโยบายสำหรับอนาคต

บทสรุปวิเคราะห์

จากการวิเคราะห์อย่างละเอียดข้างต้น เห็นได้อย่างชัดเจนว่าวิกฤตภาคเกษตรกรรมไทยเป็นปัญหาที่ซับซ้อนและเชื่อมโยงกันอย่างแยกไม่ออกระหว่างปัญหาเศรษฐกิจเชิงโครงสร้างและการขาดความสามารถในการปรับตัวเชิงภูมิปัญญา เกษตรกรถูกผลักเข้าสู่วงจรหนี้สินที่ไม่สิ้นสุดจากภาวะต้นทุนสูงและราคาผลผลิตที่ไร้เสถียรภาพ ขณะเดียวกันปัญหาเชิงโครงสร้างด้านประชากรที่ขาดแคลนแรงงานรุ่นใหม่ก็ถูกซ้ำเติมจากความไม่คุ้มค่าทางเศรษฐกิจของอาชีพนี้ ที่สำคัญคือช่องว่างระหว่างภูมิปัญญาดั้งเดิมกับนวัตกรรมใหม่ ซึ่งเป็นปัญหาที่ทำให้การปรับตัวเป็นไปอย่างเชื่องช้าและไม่อาจสร้าง "มรดกภูมิปัญญา" ที่จูงใจให้ลูกหลานสืบทอดได้

ข้อเสนอแนะเชิงนโยบายอย่างเป็นรูปธรรม

เพื่อก้าวข้ามวิกฤตและสร้างความยั่งยืนให้กับภาคเกษตรกรรมไทยในอนาคต จึงขอเสนอแนวทางเชิงนโยบายที่ครอบคลุมและบูรณาการดังต่อไปนี้:

เปลี่ยนผ่านนโยบายจาก "การพยุง" เป็น "การเพิ่มมูลค่า": ภาครัฐควรเปลี่ยนจากการเน้นนโยบายประกันราคา และการพักชำระหนี้ ซึ่งเป็นการช่วยเหลือระยะสั้น ไปสู่การลงทุนในโครงสร้างพื้นฐานที่ช่วยลดต้นทุนและเพิ่มมูลค่าผลผลิตในระยะยาว การลงทุนดังกล่าวควรมุ่งไปที่การวิจัยและพัฒนาเมล็ดพันธุ์คุณภาพสูง การส่งเสริมเกษตรแปลงใหญ่เพื่อเพิ่มอำนาจการต่อรอง และการสร้างแพลตฟอร์มกลางสำหรับแปรรูปสินค้าในระดับจังหวัด

ส่งเสริมการศึกษาและทักษะที่เน้นการปฏิบัติ: ควรมีการปรับปรุงหลักสูตรการศึกษาด้านการเกษตรให้ทันสมัยและเน้นการประยุกต์ใช้เทคโนโลยีการเกษตร (AgriTech)  โดยเฉพาะอย่างยิ่งควรส่งเสริมความร่วมมือระหว่างสถาบันการศึกษาและภาคเอกชนเพื่อเปิดโอกาสให้นักศึกษาได้ฝึกงานและเรียนรู้จากฟาร์มสมัยใหม่ ซึ่งจะช่วยสร้างแรงจูงใจและทัศนคติเชิงบวกต่ออาชีพเกษตรกร

สร้างเครือข่ายและความร่วมมือที่ข้ามรุ่น: ควรสนับสนุนบทบาทของโครงการ Young Smart Farmer (YSF) และศูนย์การเรียนรู้เกษตรกรต้นแบบ ให้เป็นกลไกหลักในการเชื่อมโยงความรู้ระหว่างคนรุ่นเก่าและคนรุ่นใหม่ การสร้างชุมชนเกษตรกรที่เข้มแข็งจะช่วยให้เกิดการแบ่งปันองค์ความรู้ การแก้ปัญหาร่วมกัน และการเข้าถึงนวัตกรรมได้อย่างทั่วถึง ซึ่งจะเป็นหลักประกันที่สำคัญในการสร้างความเข้มแข็งจากภายในและสร้างมรดกภูมิปัญญาที่แท้จริงเพื่อการสืบทอดอย่างยั่งยืนต่อไปในอนาคต